نظام مديريت شهري در ايران بويژه در قالب شوراهاي اسلامي شهر و شهرداريها لزومآ بايد وارد چنين عرصه هاي جديد و اجتناب ناپذير گردد . لازمه ورود به چنين عرصه اي اطلاع رساني وآگاه نمودن شهروندان به عنوان کنشگران اصلي اين عرصه مي باشد ودر اين بين نظام مديريت شهري موظف و مجبور به اين اطلاع رساني از طرق مختلف مي باشد تا ضمن فرهنگ سازي در بين شهروندان و بالا بردن سطح شهرنشيني آنها ، وظايف و تکاليف تعهد آور خويش را که جهت رفاه شهروندان بايد انجام دهد ، به نحو احسن انجام دهد . بطور کلي رابطه ميان شهروندان و نظامهاي اقتصادي، سيساسي ، حقوقي وفرهنگي جامعه دو سويه مي باشد بطوريکه طرفين نسبت به هم داراي حقوق و وظايف متقابل هستند . در اين بين مهمترين وظيفه مقامات محلي و حکومتهاي محلي(مديريت شهري) که در راستاي تقويت و بهبود اجتماع محلي و حکومتهاي کارآمد و مؤثر بايد انجام گيرد شهروندسازي است .
شهروندسازي يعني فراهم نمودن امکانات ،تسهيلات و سازوکارهاي لازم براي شهروندان تا آنهااز حقوق شهروندي خويش بهره مندشوند وضمنآبتوانند به نحوي مناسب وظايف وتکاليف شهرونديشان را درقبال جامعه محلي وشهري که درآن زندگي ميکنند انجام دهند . لذا بايد گفت وظيفه حکومتهاي محلي فراهم سازي زمينه لازم براي برخورداري شهروندان از حقوق شهروندي خويش (حقوق مدني، حقوق اجتماعي و حقوق سياسي)مي باشد .در قبال وظايف مصرح در قانون براي مديريت شهري که در برگيرنده حقوق شهروندي نيز ميباشد، متقابلآشهروندان درارتباط باشهر و مديريت شهري داراي وظايف و تکاليفي هستند که عمل به اين وظايف و تکاليف در ارتباط دوسويه باحقوق آنها از مديريت شهري باعث ارتقاء فضيلت جامعه شهري ،تأمين سعادت و ايمني اجتماع شهري ميگردد .
بر اين اساس در مقاله پيش روي تحت عنوان حقوق و وظايف شهروندي سعي شده است که در بدو امر حقوق شهروندي را با توجه به قوانين مدني موجود به خصوص قانون شهرداريها تعيين نموده وسپس براساس آن جايگاه شهروندي درقوانين شهري تبيين گردد ودرادامه بالحاظ نمودن حقوق شهروندي،وظايف شهروندي نيز بيان گرديده است .
حقوق شهروندي:
هر شهروند با توجه به جايگاه و پايگاه اجتماعي خويش درجامعه شهري داراي حقوقي ميباشد.براين اساس اجمالآ حقوق شهروندي به سه دسته زير تقسيم مي گردد:
الف) حقوق قانوني ومدني
ب) حقوق سياسي
ج) حقوق اجتماعي
• حقوق قانوني ومدني شامل آزاديهاي فردي، آزادي بيان ، حق مالکيت ، حق بهره مندي از عدالت...
• حقوق سياسي شامل حق شرکت در انتخابات ، حق مشارکت سياسي و ...
• حقوق اجتماعي شامل حق بهره مندي از امنيت ، رفاه اجتماعي، خدمات مدني و ...
دربين سه حقوق فوق الذکرحقوق اجتماعي شهروندي داراي اهميت خاصي به خصوص براي جوامع مدرن وتوسعه يافته غربي مي باشد . بطور کلي رابطه ميان شهروندان و نظامهاي اقتصادي، سياسي، حقوقي و فرهنگي جامعه دو سويه مي باشد بطوريکه طرفين نسبت به هم داراي حقوق و وظايف متقابل هستند . در اين بين مهمترين وظيفه مقامات محلي وحکومتهاي محلي(مديريت شهري)که درراستاي تقويت وبهبوداجتماع محلي وحکومتهاي کارآمدومؤثر بايد انجام گيرد شهروندسازي است .شهروندسازي يعني فراهم نمودن امکانات، تسهيلات و ساز و کارهاي لازم براي شهروندان تاآنهاازحقوق شهروندي خويش بهره مندشوندوضمنآ بتوانندبه نحوي مناسب وظايف وتکاليف شهرونديشان را در قبال جامعه محلي و شهري که درآن زندگي ميکنند انجام دهند . لذا بايد گفت وظيقه حکومتهاي محلي فراهم سازي زمينه لازم براي برخورداري شهروندان ازحقوق شهروندي خويش (حقوق مدني، حقوق اجتماعي و حقوق سياسي) مي باشد . از ديدگاه سياست شهري مطالبات وتقاضاهاي نامحدودشهروندان ار رژيمهاي شهري(مديريت شهري) عمدتا معطوف به چند مقوله اساسي زير است :
1) استفاده از منابع شهري و امکانات و خدماتي که نياز مبرم زندگي شهري مي باشد .
2) تأثير گذاري بيشتر بر سازو کار تصميم گيريهاي شهري .
3) فراهم شدن ساز وکارها و ترتيبات نهادي براي تحقق بيشتر مشارکت شهروندي در زندگي شهري .
4) تثبيت قانونمندانه حقوق و وظايف متقابل شهروندان و مديريتهاي شهري .
با عنايت به مطالب فوق و نيز با لحاظ اين نکته که شناخت اکثر قريب به اتفاق شهروندان از مديريت شهري به شهرداري و احيانآشوراي شهر محدود مي گردد لازم ميباشد که مختصري از آنچه که در قانون شهرداريها از آن بعنوان وظايف شهرداري نام برده شده است ذکر گردد . بديهي است آنچه که بعنوان وظيفه شهرداري شمرده ميشود در حقيقت به نوعي ناظر بر حقوق شهروندي مي باشد.براساس مادۀ 55 فصل ششم قانون شهرداريها مصوب 11/4/1334شهرداريهاداراي وظايف چندي ميباشندکه درذيل به عمده ترين وظايف شهرداريها که باحقوق شهروندي رابطه مستقيم و ملموس تري دارند اشاره مي گردد :
ماده 55 قانون شهرداريها :وظايف شهرداري:
1 - ايجاد خيابانها، کوچه ها، ميادين، باغهاي عمومي، مجاري آب و توسعه معابر در حدود قوانين موضوعه .
2- تنظيف، نگهداري و تسطيح معابر، انهار عمومي، مجاري آبهاوفاضلابها و تنقيه قنوات مربوط به شهروتأمين آب و روشنائي به وسائل ممکنه .
تبصره يک : سد معابر عمومي واشغال پياده روها واستفاده غير مجاز از آنها، ميدانها، پارکهاوباغهاي عمومي براي کسب يا سکني وياهر عنوان ديگري ممنوع است وشهرداري مکلف است از آن جلوگيري و در رفع موانع موجود و آزاد نمودن معابر و اماکن مذکور بوسيله مأمورين خود رأسآ اقدام کند .
تبصره چهار : شهرداري مکلف است محلهاي مخصوصي براي تخليه زباله ونخاله و فضولات ساختماني ومواد رسوبي فاضلابها و نظاير آنها تعيين و ضمن انتشار آگهي به اطلاع عموم برساند .
محلهاي تخليه زباله بايدخارج از محدوده شهر تعيين شود.رانندگان وسائل نقليه حامل زباله مکلفند آنها رافقط در محلهاي تعيين شده ازطرف شهرداري خالي نمايند .
3- مراقبت درامور بهداشت ساکنين شهر وتشريک مساعي بامؤسسات وزارت بهداري براي جلوگيري ازامراض مسري .
4- جلوگيري از گدائي و واداشتن گدايان به کار وتوسعه آموزش عمومي و غيره .
5- اجراي تبصره يک ماده 8 قانون تعليمات اجباري و تأسيس مؤسسات فرهنگي وبهداشتي وتعاوني مانند بنگاه حمايت مادران، نوانخانه، پرورشگاه، درمانگاه، بيمارستان، شيرخوارگاه، تيمارستان، کتابخانه، کلاسهاي مبارزه با بيسوادي، کودکستان، باغ کودکان و امثال آن در حدود اعتبارات مصوب و همچنين کمک به اين قبيل مؤسسات و مساعدت مالي به انجمن تربيت بدني و پيشاهنگي و کمک به انجمن هاي خانه و مدرسه و اردوي کار .
شهرداري دراين قبيل موارد و نيزدرموردموزه ها وخانه هاي فرهنگي و زندان با تصويب انجمن شهر از اراضي و ابنيه متعلق به خود با حفظ مالکيت به رايگان و يا با شرايط معين به منظور ساختمان و استفاده به اختيار مؤسسات مربوط خواهد گذاشت .
6- حفظ واداره کردن دارائي منقول و غير منقول شهرداري واقامه دعوي براشخاص ودفاع ازدعاوي اشخاص عليه شهرداري .
7- ايجاد غسالخانه و گورستان و تهيه وسائل حمل اموات و مراقبت در انتظام امور آنها .
8- اتخاذ تدابير مؤثر و اقدام لازم براي حفظ شهر از خطر سيل و حريق و همچنين رفع خطراز بناها و ديوارها ي شکسته وخطرناک واقع در معابر عمومي وکوچه ها واماکن عمومي ودالانهاي عمومي و خصوصي و پر کردن و پوشاندن چاهها و چاله هاي واقع درمعابر وجلوگيري ازگذاشتن هرنوع اشياء دربالکنها وايوانهاي مشرف و مجاور با معابر عمومي و دودکشهاي ساختمانها که باعث زحمت و خسارت ساکنين شرها باشد .
9- جلوگيري از شيوع امراض ساريه انساني و حيواني و اعلام اينگونه بيماريها به وزارت بهداري و دامپزشکي و شهرداريهای مجاور هنگام بروز آنها و دور نگه داشتن بيماران مبتلا به امراض ساريه و معالجه و دفع حيواناتي که مبتلا به امراض ساريه بوده و يا در شهر بلاصاحب و مضر هستند .
10- پيشنهاد اصلاح نقشه شهر درصورت لزوم و تعيين قيمت عادلانه اراضي و ابنيه متعلق به اشخاص که مورد احتياج شهر باشد برطبق قانون توسعه معابر و تأمين محل پرداخت آن وايجاد و توسعه معابر، خيابانها، ميدانها و باغهاي عمومي وتهيه اراضي مورد احتياج براي لوله کشي و فاضلاب اعم از داخل يا خارج شهر وهمچنين تهيه اراضي لازم براي ساختمان مخزن و نصب دستگاه تصفيه و آبگيري و متعلقات آنها بر طبق قانون توسعه معابر .
11- تهيه و تعيين ميدانهاي عمومي براي خريد و فروش ارزان و توقف وسائط نقليه وغيره .
12- جلوگيري از ايجاد و تأمين کليه اماکني که به نحوي از انحاء موجب بروز مزاحمت براي ساکنين يا مخالف اصول بهداشت در شهرهاست شهرداري مکلف است از تأسيس کارخانه ها ، کارگاهها ، گاراژهاي عمومي و تعميرگاهها و دکانها و همچنين مراکزي که مواد محترقه ميسازند و اصطبل چارپايان ، مراکز دامداري و بطور کلي تمام مشاغل و کسبهايي که ايجاد مزاحمت و سر و صدا کنند يا توليد دود و عفونت و يا تجمع حشرات و جانوران نمايند جلوگيري کند و در تخريب کوره هاي آجر، گچ، آهکپزي و خزينه گرمابه هاي عمومي که مخالف بهداشت است اقدام نمايد و با نظارت و مراقبت در وضع دودکشهاي اماکن و کارخانه هاو وسائط نقليه که کار کردن آنها دود ايجاد ميکند از آلوده شدن هواي شهر جلوگيري نمايد و هرگاه تأسيسات مذکور قبل از تصويب قانون بوجود آمده باشد آنها را تعطيل کند و اگر لازم شود آنها را به خارج از شهر انتقال دهد.
13- احداث بناها و ساختمانهاي مورد نياز محل از قبيل رختشويخانه ، مستراح ، حمام عمومي ، کشتارگاه، ميادين و باغ کودکان و ورزشگاه مطابق اصول صحي و فني و اتخاذ تدابير لازم براي ساختمان خانه هاي ارزان قيمت براي اشخاص بي بضاعت ساکن شهر.
14- تشريک مساعي با فرهنگ در حفظ ابنيه و آثار باستاني شهر و ساختمانهاي عمومي و مساجدو غيره .
15- اهتمام در مراعات شرايط بهداشت در کارخانه ها و مراقبت در پاکيزگي گرمابه ها و نگاهداري اطفال بي بضاعت و سر راهي .
16- ساختن خيابانها و آسفالت کردن سواره روها و پياده روهاي معابر و کوچه هاي عمومي و انهار و جويهاي طرفين از سنگ آسفالت و امثال آن به هزينه شهرداري محل .
17- وضع مقررات خاص براي نامگذاري معابر و نصب لوحه نام آنهاوشماره گذاري اماکن و نصب تابلوي الصاق اعلانات و برداشتن و محو کردن آگهي ها ازمحلهاي غيرمجاز و هر گونه اقداماتي که در حفظ و نظارت و زيبائي شهر مؤثر باشند .