عهدنامه ترکمنچای
قراردادی که (روز جمعه پنجم شعبان1243 ه.ق برابر با 21فوریه1828 ( پس از پایان جنگ ایران و روسیه در قفقاز جنوبی و آذربایجان بین روسیه وایران امضا شد. برای امضای این پیمان از سوی فتحعلی شاه پادشاه ایران میرزاعبدالحسن خان وآصف الدوله و از سوی روسیه تزاری ایوان پاسکویچ حضور داشتند.
طی این قرارداد قلمروهای باقی مانده ایران از معاهده گلستان درقفقاز شامل خانات ایروان، مناطق تالش و اردوباد و بخشی از مغان وشروان به روسیه واگذار شد. ایران حق کشتیرانی در دریای مازندران را از دست داد و ملزم به پرداخت ۱۰ کرور طلا به روسیه شد. بر طبق این قرارداد روسیه قول داد از پادشاهی ولیعهد وقت عباس میرزا حمایت کند.
پیش زمینه
پس ازپیمان نامه گلستان دوره دوم جنگهای ایران وروسیه آغاز شد. در این میان جنگ گنجه مهم‌تر از همه می‌نمود. عباس میرزا فرمانده سپاه ایران با حرکت به سوی گنجه در این منطقه سنگر گرفت. در این میان پاسکوویچ فرمانده سپاه روس نیز خود را به این منطقه رساند. ابتدا عباس میرزا به د لیل برخی آشفتگی‌ها در سپاه خود خواست که جنگی اتفاق نیافتد اماتلاش او موثر نیافتاد و جنگ وسیعی در این منطقه در گرفت. در پایان سپاه روس فاتح میدان شد. عباس میرزا سرانجام در ناحیه ترکمنچای خواست که جلوی پاسکوویچ را بگیرد اما در آنجا نیز شکست خورد و سرانجام مجبور شد که شرایط صلح را بپذیرد. در این میان پاسکوویچ که خود را مغرور از فتح جنگ می‌دید برای سپاه ایران ضرب الاجلی تعیین کرد و گفت چنانچه تا پنج روز تکلیف صلح مشخص نشود عازم تهران خواهد شد. در این میان شاه سرانجام تن به امضای عهدنامه ترکمنچای داد.
مفاد این عهدنامه
· واگذاری خانات ایروان و نخجوان به دولت روسیه و تخلیه تالش و مغان از سپاه ایران.
· پرداخت ده کرور تومان (پنج میلیون تومان) به طور اقساط از طرف ایران به روسیه به عنوان غرامت جنگی .
· اجازه عبور و مرور آزاد به کشتی‌های تجاری روسی در دریای مازندران
· رضایت به انعقاد یک عهدنامه تجاری بین ایران و روسیه و حق اعزام کنسول و نمایندگان تجاری به هر منطقه از مناطق ایران که روس‌ها لازم بدانند.
· حمایت روسیه از ولیعهدی عباس میرزا و کوشش در به سلطنت رساندن وی پس از مرگ شاه
· استرداد اسرای طرفین .
· اعطای حق قضاوت کنسولی به اتباع روسیه .
علاوه بر امضای معاهده ترکمانچای زیر فشار روس‌ها یک عهد نامه تجاری نیز با آنان به امضا رسید که تمام بازار ایران را بدون هیچ مانعی در اختیار روس‌ها قرار می‌داد.
نمایندگان ایران و روسیه عهدنامه ترکمانچای را منعقد کردند. این عهدنامه درزمان فتحعلی شاه قاجار با میانجیگری دولت انگلستان منعقد شد و به موجب آن ولایات ایروان و نخجوان به روسیه واگذارشد و حق کشتیرانی در دریای خزر مجدداً به کشتی‌های روسی واگذارشد. دولت روسیه نیز ولیعهدی عباس میرزا را به رسمیت شناخت و ازآن حمایت کرد. همچنین کلیه اتباع روسی براساس عهدنامه ترکمانچای از حق کاپیتولاسیون در ایران برخوردار شدند.
لغو قرارداد ترکمانچای
پس از اینکه انقلاب کمونیستی در شوروی به پیروزی رسید ، لنین برای اثبات حسن نیت خود نسبت به ملل ضعیف جهان الغای تمام امتیازات استعماری دولت تزاری پیشین را اعلام کرد. دولت صمصام السلطنه نیز از این فرصت استفاده کرد و در ۱۸ شوال 1۳۳۶ ه.ق در مصوبه‌ای الغای قرارداد ترکمانچای و دیگر امتیازات واگذار شده به دولت روسیه تزاری را اعلام نمود که این اقدام شامل لغو امتیاز کاپیتولاسیون برای اتباع روسیه نیز می‌شد. دولت ایران چند روز بعد مصوبه‌ای برای لغو امتیاز کاپیتولاسیون برای کشورهای دیگر نیز صادر کرد چرا که چند کشور دیگر نیز پیش از این بر اساس قرارداد هایی تحت عنوان دولت کامله الوداد از امتیاز کاپیتولاسیون مطابق قرار داد ترکمانچای برخوردار شده بودند.با لغو قرارداد ترکمانچای منطقا این بخش از این قراردادها نیز باید ملغی می‌شد. مصوبه دوم همانطور که انتظار می‌رفت توسط دولت بریتانیا رد شد.
اضافات
جنگ ایران و روسیه در دو نوبت انجام گرفت ، جنگ اول 9 سال و جنگ دوم 2 سال طول کشید ،بین این دو جنگ 13 سال فاصله وجود داشت . گاسپاردروویل که در این دوران به مدت سه سال در ایران زیسته است در یادداشت های خود به صلح بین روسیه وایران اشاره می کند و ریز قراردادها ی بین دوکشور را ذکر می کند.در دورانی که وی توصیف می کند بین ایران و رروسیه صلح ودوستی برقرار بود .پس چه شد که کار به جنگ دیگر و شکست سخت ایران و تن سپردن به قرارداد ننگین ترکمنچای شد؟
در اینکه قرارداد ترکمنچای لکه ننگی در تاریخ روابط خارجی ایران و قدرت های بیگانه تردیدی نیست ،اما بسیاری بر این باورند که قرارداد ترکمنچای تنها بخش پایانی یک داستان تاریخی است .درباره این قرارداد کتابهای زیادی نوشته شده و هر کدام دلایل خود را ذکر کرده اند اما آن چیزی که بر همگان روشن است این است که :
قراردادهای گلستان ومخصوصا ً ترکمنچای سند خیانت روسیه و بزرگان کشور در زمان قاجاریه است که برای همیشه در تاریخ کشورمان برای عبرت آیندگان باقی خواهد ماند .
