تابوشکنی ارزشی، یک ضرورت برای ارتقای فرهنگ مدنیت

از هرچه که آن خوش است، نَهی است مدام                  تا ره نزند خوشی از این مردم عام

ورنه می و چنگ و روی زیبا و سماع                            بر خاص حلال گشت و بر عام حرام

مولانا

 

در لغت نامه دهخدا تابو یا پَرهیزه به معنی مقدس، حرام، ممنوع، تحريم و نهي شده آمده و آن دسته از رفتار، گفتار یا امور اجتماعی است که بر طبق رسم، سنت، عرف یا آیین، ممنوع و نکوهیده است. از تابوشکنی به معنی شکستن سختی یک مشغله­ی ذهنی؛ فرو ریختن هیبت دروغین؛ گذر از مانعی موهوم و باز کردن قفل بسته­ی خیالی یاد شده است. واژه taboo در سال 1777 زمانی وارد زبان انگلیسی شد که James Cook کشور تونگای کنونی را کشف و در توصیف آداب مردم آن، این واژه را به کار برد و بعد از آن هر خوردنی و عمل غیرمجاز و ممنوعه به تابو مشهور شد. آنچه از تعاريف برمی آید در جوامع بدوي و قبيله‌اي، يك سري نهي‌ها و تحريم‌هاي غيرمدوني وجود داشت كه صرفاً هم مذهبي يا اخلاقي نبوده و دلايل عقلي و منطقي­شان هم مجهول و نامعلوم است. اين نهي‌ها از نظر كساني كه زير سيطره اين تابوها نيستند غير منطقي و مضحک و غیرقابل درک به نظر مي‌رسد در حالي كه از نظر افراد آن قبيله، امري طبيعي، مسلم و پذيرفته شده است و حتی برای آن، دلیل منطقي و عقلاني هم لازم نیست. نقض كردن تابو طي تشريفاتي كفاره خاصي مثل سنگسار شدن و مرگ شكنجه‌آميز دارد. این قبایل تابو را ناشي از نيروي مرموزي به نام «مانا» مي‌دانند كه در اشياء يا اشخاص خاص باعث تقدس و يا پليدي آن مي‌شود.

از نظر فرويد تابو مفهومي حرام و لازم الاجتناب است و به زعم وي تابوها يا محرمات، قديمي‌ترين مجموعه قوانين غيرمدون بشري اند. تابو براساس موقعيت زماني، مكاني، فرهنگي و اجتماعي متفاوت است و بيشتر تابع عرف است تا خردمندي. فروید اعتقاد دارد که در آغاز، تابوها از طریق والدین و مراجع اجتماعی ایجاد و منتقل شده اند ولی این امکان وجود دارد که در نسل های بعد به عنوان یک استعداد روانی موروثی، شکلی «سازمان یافته» پیدا کنند. فروید تابو را چیزی می داند که دست اندازی به آن ممنوع است و در عین حال ضمیر انسان به آن کشش قوی دارد.

در هر جامعه با توجه به قومیت، آداب و رسوم، فرهنگ و مذهب یک سری محرمات وجود دارد که تابوی آن جامعه است. تخطی از این تابوها مستوجب کیفر است که این کیفر خود به خود و هم توسط جامعه و گاه حکومت صورت می­گیرد. با کلمه تابو نوعی تهدید و قید و بند همراه است. تابوها ممکن است خرافی و دروغین و یا اخلاقی و واقعی باشند. تابوشکنی برچیدن خرافات و اعتقادات دروغین است و نباید با هتک حرمت، شکستن اخلاقیات و پایه های اجتماعی اشتباه شود. تابوشکنی صحیح ترویج بی بندباری و برهنگی نیست و تابوشکنی راستین شامل برچیدن ذهنیات غلطی است که به شیوه های مختلف و گاه در رنگ و بوی سیاست، عرف، سنت و آیین به دروغ به خورد عوام داده شده است. تابو در عین زمان، شامل بسیاری از ممنوعیات سیاسی می­شود که در اصل حرام نیست ولی سیاسیون به دلیل منافع خود، آن را حرام و دست نیافتنی تلقی می­کنند. انسان در قبال آنچه تابو ممنوع ساخته است به طور غریزی جهت گیری دوپهلویی دارد، در عین حال که در انظار عمومی سعی در پرهیز دارد، در عین حال پس از تحمیل شدن تابو، ناخودآگاه سودایی خوش‌تر از زیر پا گذاشتن تابو در سر نخواهد داشت. کشش و گیرایی تابو همه حاصل وسوسه‌انگیزی آن و نیز ظرفیتی است که تابو برای برانگیختن کشش های غریزی و ناخودآگاه انسان دارد. تابوها اغلب در نهاد، غیر مقدس و خرافاتی هستند که از آنها در طول تاریخ برای استعمار و استثمار هم استفاده شده و می­شود. برای مثال در افغانستان با استفاده از تابوهای قومی، ویران سازی وسیعی توسط بیگانگان و گاه به دست خودی­ها صورت گرفته است.

برخلاف تصور مبارزه با تابو و تابوشکنی­ها ویژه فرهنگ بیگانه نیست. نمونه بارز تابوشکن بزرگ تاریخ، پیامبر اسلام است که در طول حیات خود برای خروج عامه از گرداب جهل و ارتقای فرهنگ، تابوهای بی­شماری را در دوران نادانی سیاه انسان شکست و پایه های قوی و پایدار اجتماعی را بنا نهاد که بعدها به ستون هایی استوار برای پایه ریزی قوانین بشری مبدل شد. در طول تاریخ انقلاب، تابوشکنی های مهمی صورت گرفته که از سوی اغلب علما و فقهای دینی و رهبران سیاسی کشور صورت گرفته است. تابوشکنی­های حضرت آیت اله خمینی (ره) در برخی مقاطع به عنوان نقاط عطفی نه تنها برای تاریخ کشور، بلکه برای تاریخ اسلام و جهان بوده است. سخنرانی های تند و حماسی و انتقادات بی پرده از سلطنت پهلوی بدون شک از بزرگترین تابوشکنی های معظم له به شمار می رود. فتوای تغییر جنسیت از شگفت انگیزترین و بارزترین تابوشکنی های ظریف امام به شمار می­رود. این فتوا این بار درباره دوجنسی‌ها (هرمافرودیت­ها) نبود بلکه انسان­های تراجنسی را در بر می‌گرفت. وی از اولین فقیهان شیعه بود که در سال 1343 با این موضوع روبه‌رو و لاجرم به بحث علمی و استنباط و فتوا پرداخت و در نهایت در سال 1364 به روا بودن اصل تغییر جنسیت فتوا داد. پس از این فتوا، موضوع تغییر جنسیت در قلمروی مسایل نوآمد فقه اسلامی شیعی جای گرفت و از آن پس مسأله تغییر جنسیت از نظر حقوقی و فقهی در ایران تسهیل و باب گفتگوی حقوقی و فقهی درباره آن باز شد. تأثیر این فتوای تاریخی در تاریخ اسلام، چنان پایدار بود که اکنون ایران به کشوری پیشگام در عمل جراحی برای تغییر جنسیت درآمده‌ و حتی تعداد موارد جراحی تغییر جنسیت در ایران نسبت به کشورهای اروپایی بسیار بالاتر است و در حال حاضر بسیاری از متقاضیان از کشورهای اروپای شرقی و کشورهای عربی برای انجام عمل تغییر جنسیت به ایران سفر می‌کنند. مضافاً پیش آمدن این مسأله موجب بازاندیشی حاکمان شیعه در ایران نسبت به مواضع سخت سنتی در مسایل جنسی شده و نیز دانشگاهیان شیعه در پی مطالعات بیشتر درباره این پدیده‌اند. این فتوا از سوی رهبری معظم نیز تائید شده است. آزاد کردن بازی شطرنج در ایران به عنوان زادگاه این ورزش فکری که از دیرباز به لحاظ فتواهای مراجع تقلید حرام بود در 19 شهریور 1367 تابوشکنی قابل تأملی از سوی این نابغه فقهی بود که با صدور فتوایی این بازی را از حالت حرام و معصیت خارج و برد و باخت و شرط‌بندی را در هر ورزشی و نه تنها شطرنج مورد مذمت قرار داد. ایشان با بینشی روشن بر پایه مطالعات گسترده، این ورزش ریشه‌دار را بین نوجوانان و جوانان ایران دوباره زنده کرد. پذیرش قطعنامه 598 و پایان جنگ هشت ساله ایران و عراق که با ترکیب معروف نوشیدن جام زهر از سوی ایشان یکی از مهمترین و تاریخی­ترین مصادیق تابوشکنی رهبر کبیر انقلاب به حساب می­آید. در آن زمان شعارهای تابوسازی چون جنگ جنگ تا پیروزی، هر نوع صلح و توافقی را ناممکن کرده بود، امام قطعنامه را برای پایان دادن به جنگ ایران و عراق در ۲۷ تیر ۱۳۶۷ پذیرفت.  تغییر در شیوه عزاداری های محرم با نکوهش مراسمی چون قمه زنی و مواردی از این دست، دستور برای مذاکره معقول و سرافرازانه به خلق ترکیب معروف نرمش قهرمانانه، که مجوز گفتگو و مذاکره با قدرت های جهانی را برای حل مسأله هسته ای به دولت روحانی صادر گردید از تابوشکنی های اثرگذار در تاریخ مربوط به رهبری معظم، آیت الله خامنه ای می­باشد. تابوشکنی سید محمد خاتمی با به قدرت رساندن اصلاحات در دوم خرداد ۱۳۷۶، با اخذ جدود 80% (20 میلیون) رأی، آغاز ارتباط میان اصلاح طلبان داخل و اپوزیسیون های خارج با هدف شکل گیری وحدت و آشتی ملی با برگزاری کنفرانس برلین، مطرح کردن آزادی بیان در سطح وسیع و بدون واهمه، لایحه - هر چند مسکوت مانده - اصلاح قانون مطبوعات، سفر به امریکا برای سخنرانی در سال ۲۰۰۱ در دانشگاه سیتون هال، سفر در اواخر سال ۲۰۰۶ به دعوت برای چند سخنرانی با عنوان دوستی بدون مرز به بریتانیا را از تابوشکنی های سید محمد خاتمی، دو دوره رییس جمهور سابق ایران می توان نام برد. دکتر حسن روحانی، رییس جمهور کنونی کشور با تابوشکنی هایی چون، تغییر لحن مذاکرات با گروه 1+5، نخستین گفتگوی تلفنی دو رییس جمهوری ایران و امریکا، اظهار نظر در مورد عدم مسولیت نظام در به بهشت بردن مردم با اشاره ضمنی به اذیت و آزارهای غیرمعقول توسط برخی عوامل خودسر و اقداماتی از این دست، ایشان را به یکی از تابوشکنان بالقوه نظام مبدل کرده است.

باید پذیرفت که دنیای امروز دنیای عقلانیت است و با مرور زمان خود به خود چنین تابوهایی را برنخواهد تافت. با ارعاب و تهدید و تسلط ترس نمی توان حاکمیت تابوها را تضمین بخشید. اطاعت گوسفندگونه عوام و کبک گونه خواص هرگز پایدار نخواهد بود. تمنا و گرایش­های انسان، در صورت سرکوب شدن شدت بیشتر پیدا می­کند. نیما می­گوید ممانعت از یک شوق طبیعی، همانند ممانعت جریان یک رودخانه است که اگر مسدود شود شدیدتر از اول جریان پیدا می­کند. در افغانستان این روند و ممانعت‌ها، سابقۀ طولانی دارد و متأسفانه، فهماندن و تابوشکنی در بین مردمی که سال‌هاست در اسارت این خرافه پسندی‌ها قرار دارند آسان نیست ولی در عین زمان در دنیای مجازی امروز، این تابوشکنی‌ها مثل یک رودخانه در جریان است و سریع‌تر هم خواهد شد. تابوهایی که حرمت انسانی را از بین می­برند و اساس عقلانی و علمی ندارند باید نابود شوند. داستان تابوشکنی گالیله را کسی از یاد نبرده است زمانی که بر خلاف آموزه های کلیسا با گرد بودن کره زمین و چرخش زمین به دور خورشید و نه خورشید به دور آن، نظریه کوپرنیک را تایید و این کار منجر به محاکمه وی در دادگاه تفتیش عقاید شد. مسلم است که در مقابل تابوشکن همواره مخالفینی سست عنصر و تحجرگرا خواهند ایستاد همچنان که برای تمام مثال هایی که در بالا به آنها اشاره شده، مخالفین سرسختی هم همواره وجود داشته است. با این حال بایستی تابوشکنی هم جرأت و هم جسارت خاصی می طلبد و بایستی توسط افراد خاصی صورت گیرد که دارای پذیرش عمومی می باشند. تابوها را از همان دوران کودکی با تعبیراتی چون تابو لولو خورخوره و جیز به کودکان مان می آموزیم. به تابوهای رنگ و بوی تقدس می بخشیم و می­گوییم که به آن دست نزن، به آن نزدیک نشو و آنرا نقد نکن و اگر روشنفکران به این تابوها دست درازی کنند، شمشیر همان مداحان و حافظان تابوها که نمی خواهند موقعیت خود را از دست بدهند به فرق آنان حواله می­شود. با ایجاد این فرهنگ، تزویر به شکل ظریفی در کنار زور و زر قرار می­گیرد و نتیجۀ آن نه تنها استبداد است، بلکه همچنان این ممنوعیت ها باعث ترویج جهالت می­شوند.

تابوشکنی ترویج برهنگی نیست. تمام تابوها شکستنی نیستند، شکستن برخی تابوها به ترویج انحرافات در جامعه منتهی خواهد شد و بایستی در زمان خود این نوع تابوشکنی ها انجام شود. تابوشکنی بستر فرهنگی در بعد زمانی مناسب را طلب می کند. تابوشکنی­ها همواره در طول حیات انسان ناکافی اند و ارتقای سلامت جامعه و فرهنگ عمومی در شکستن تابوهای بی اساس، بی مفهوم و خرافی است. دگر اندیشی و اجازه ورود به اندیشه های نو و تجددگرایانه به تولید تابوشکنی­های اثرگذار منتهی خواهد شد. مقاومت در برابر تفکر در مورد پدیده های نو و کهنه اطرافمان به تابوشکنی های مفید و واقعی و موثر و ارتقای فرهنگ جامعه و سلامت آن منتهی خواهد شد. 

 

 

به امید صلاح و اصلاح

سلیمان جمشیدی